حافظۀ تاریخی ملت ایران مشحون از نام وزیران ایرانی است، وزیرانی که همه به نیکی یاد می‌شوند و ملت ایران پیوسته روایت‌هایی از کاردانی و تدبیر آنان نقل می‌کنند و بسیاری را با لفظ کبیر خطاب می‌کنند و تکیه‌گاه ایران، به ایام نگون‌بختی می‌دانند. حافظۀ تاریخی ملت ایران، بیراه نمی‌گوید؛ در دوره‌هایِ تاریخی که ایران به چنگال بیگانگان  و حاکمان فرومایه بوده است، وزیران ایرانی، چونان شاهی و حکیمی وسپاهی حافظ ملت و فرهنگ و حدود ارضی ایران بوده‌اند، اغراق نیست اگر بگوییم هر آن‌چه فرزندان خاندان شاهی برای نشستن بر تخت پادشاهی از آموزگاران شاهی فرا می‌گرفتند، وزیران ایرانی بی کم وکاست دارا بودند. در دورۀ باستان چنان‌چه به دست داده‌اند فرزند خاندان شاهی را به« کسانی که آموزگاران شاهی خوانده می‌[شدند]، می‌[سپردند]. اینان چهار مرد برگزیده‌[بودند] که در میان مردم پارس به برتری بر دیگران معروف‌[بودند]. یکی فرزانه‌ترین، دیگری دادورزترین، سیمی پرهیزگارترین و چهارمی دلیرترین آن مردم [بود]». ^۱  فضائل برشمرده که توسط آموزگاران شاهی یاد داده می‌شد یکسره خصوصیاتی بود که شاه را برای تدبیر نیک بایسته بود، از این‌رو وزیران ایرانی در عهد اسلامی که دیگر خبری از شاه آرمانی دورۀ باستان نبود، به جملگی فضائل آراسته بودند تا در غیاب شاه آرمانی، آن کنند که خسروان می‌کردند. بنابراین می‌توان از این نظر دفاع کرد که نهاد وزارت در معیت با زبان فارسی از عناصر تداوم فرهنگی و نگاه‌دار یکپارچگی سرزمین ایران بود. نهاد وزارت با توجه به متون قدیمی جزءِ اساسی تشکیلات دولت شاهنشاهی بود که وزیر اعظم عهده‌دار نهاد وزارت بود و « حاجت به گفتن نیست که وظیفۀ او اداره کردن کشور تحت نظارت پادشاه بود،..مذاکرات سیاسی تکلیف او بود… خلاصه کلام آن‌که چون مشاور خاص شاهنشاه بود، همۀ شئون کشور را در دست داشت و در هر باب می‌توانست مداخله کند». ^۲ نظام الملک در فصل چهارم سیاست‌نامه برای گوشزد و توضیح مناسبات قدرت-به حاکم سلجوقی- به اهمیت تدبیر و کیاست وزیر اعظم می‌پردازد به طوری‌که «صلاح و فساد پادشاه و مملکت بدو باز بسته[می‌داند]» و می‌گوید« چون وزیر نیک روش باشد مملکت آبادان بود و لشکر و رعایا خشنود و آسوده و با برگ باشند و پادشاه فارغ دل». ^۳ خواجه نظام الملک مکرر رسوم ملکان عجم را متذکر می‌شود تا بدین طریق حاکم سلجوقی را از شیوه فرمانروایی سرزمین ایران آگاه کند و تفاوت دولت ایران را با نظام قبیلگی آشکار کند، تا در مقام وزارت از فروپاشی ایران جلوگیری کند.

جهت خرید این شماره ماهنامه قلم‌یاران و مطالعه کامل مطلب کلیک کنید.